خودشناسی
خودشناسی یعنی شناخت خود و حرکت به سوی دانستن چرایی و چگونگی وجود انسان در این جهان است؛ و برای قرار گرفتن در این مسیر آگاهی از خصوصیات روحی، روانی، شخصیتی، ارزش‌ها، هدف‌ها، نقاط قوت و ضعف و انگیزه‌ها و نیازهای خود انسانی ضروری است. به طور خلاصه می‌توان گفت که خودشناسی اصلی‌ترین و مهمترین مهارتی است که می‌تواند برای زندگی بهتر و باکیفیت به انسان کمک کند.
قرار داشتن در مسیر خودشناسی می‌تواند در جنبه‌های بدیع و گوناگون از زندگی انسان تغییرات شگرف و نمایانی ایجاد کند. ازجمله تأثیرات خودشناسی در زندگی هر فرد، این مواردند:
- تصمیم‌های بهتر
- روابط سالم‌تر با دیگران
- سلامت روانی
- لذت از زندگی
راه‌های خودشناسی
در دنیای امروز، روشهایی متنوع و متفاوت برای شناخت خود و بهبود جنبه های زندگی معرفی و به کار بسته شده‌اند. شخصیتهای گوناگون با نظریاتی بدیع ظهور یافته و افق‌هایی تازه در برابر مخاطبانشان گشوده اند؛ از سخنرانان انگیزشی گرفته تا نظریه‌پردازان علوم انسانی، اجتماعی و روانشناسی. یکی از ابتدایی‌ترین و پایه‌ای‌ترین زمینه‌ها برای ورود به این رشته‌ها خودشناسی است.
شناختن خود به مرحله‌ای خاص از زندگی انسان منحصر نیست و در طول زندگی ادامه دارد، چون خودشناسی راهی است که پایان ندارد و روح انسانی به گونه‌ای است که همواره ظرفیت پیشرفت و پرواز به قله‌های بالاتر را دارد.
مفاهیم مرتبط با خودشناسی
در رابطه با خودشناسی، مفاهیم دیگری نیز متداول اند و کاربرد دارند که از میان آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
من یا خود
من یا خود که در روانشناسی مدرن به آن ایگو و در ادبیات عرفانی به آن نفس گفته می‌شود، یکی از پایه‌ای ترین و پردامنه‌ترین مفاهیم در ارتباط با خودشناسی است. بسته به اینکه با چه جهان‌بینی یا مکتبی مواجه باشیم، با تعریفی کاملا متفاوت از «من» روبرو می‌شویم. این تفاوت به تعریف آن جهان‌بینی از مفاهیمی دیگر مانند «انسان»، «پیدایش و تکامل انسان» «نظام جهان»، «خدا» و… بستگی دارد و می‌تواند مهمترین اثر را بر تعریف و شناخت او از «خود» داشته باشد.
خودآگاهی
خودآگاهی اولین قدم – و در بعضی مکاتب اصلی‌ترین و یگانه راه – برای خودشناسی است و نخستین گام برای خودآگاهی همان آگاهی عملی از فکر، احساس و رفتار خود به طور کلی و در هر لحظه است که با توجه به عادت‌های انسان و شکل زندگی سریع و پرمشغله‌ی امروزی، کار آسانی نیست. برای قرار گرفتن در این مسیر، می‌توان از روشهایی گوناگون مانند خواندن کتابهای مفید، به کار بستن آگاهانه‌ی حواس پنجگانه و یادداشت‌های منظم روزانه، و در مراحل بالاتر از عبادت و مراقبه و عرفان عملی استفاده کرد.
خودسنجی
خودسنجی یا خودارزیابی به معنای مشاهده، بررسی و تحلیل دقیق افکار، احساسات و رفتار و آگاه شدن از نقاط قوت و ضعف خود است. برای خودارزیابی می‌توان روشهایی گوناگون مانند آزمون‌های روانشناسی، گفتگو با دیگران (به خصوص روانشناسان مجرب) و بررسی اتفاقات بیرونی و افکار و احساسات درونی و تحلیل تناسب آنها با یکدیگر را به کار بست.
خودمهاری
خودمهاری یا خویش‌مهاری یا خودکنترلی به معنای توانایی مدیریت افکار، احساسات و رفتارهای خود است. برای خویش‌مهاری در گامهای نخستین روشهای گوناگونی مانند هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی و یادگیری مهارت‌های مدیریت زمان و در قدم‌های فراتر توجه به ارزش‌های اخلاقی و پیمودن آگاهانه و مصرانه‌ی مسیر خودشناسی پیشنهاد شده است.
عرفان
خودشناسی هم معنایی و همبستگی نزدیکی با «عرفان» دارد و واژه‌ی عرفان در فرهنگ‌های فارسی به معنای «شناخت»، «علم» و «معرفت» به چیستی انسان، خدا، حقیقت و… معرفی شده است و به شناخت یا ادراکی می‌گویند که بوسیله‌ی توجه به «خود» و روشهای شهودی و سیر و سلوک‌های معنوی حاصل می‌گردد. عرفان در میان اقوام و مذاهب گوناگون، رنگ و بوی متفاوت و در بعضی موارد مشابهت‌ها و اشتراکاتی دارد که در این باره عقاید بوداییان، مهریان، صوفیان مسلمان، برهمنان، رواقیان، افلاطونیان جدید، زرتشتیان، یهودیان (فرقه کابالا) و سرخ‌پوستان قاره‌ی آمریکا شناخته شده تر و جهانی‌ترند.
کتابهای خودشناسی
یکی از بهترین منابع برای خودشناسی خواندن کتابهایی است که در آنها می‌توانیم با مفاهیم و روشهای خودشناسی آشنا شویم. برخی از معروف‌ترین کتابهای خودشناسی عبارتند از:
- کتاب «خودشناسی»: آلن دوباتن
- کتاب «خودشناسی به روش یونگ»: مایکل دانیل
- کتاب «نیروی حال»: اکهارت تله
- کتاب «نیمه تاریک وجود»: دبی فورد
- کتاب «بخور، عبادت کن، عشق بورز»: الیزابت گیلبرت
کتابهای محمد حیدرنژاد
از جمله کتابهای مفید برای عرفان عملی که بر اساس عرفان و جهان بینی مولانا جلال الدین محمد بلخی تألیف شده اند سه عنوان کتاب از نویسنده و پژوهشگر ادبیات و عرفان، محمد حیدرنژاد است:
کتاب شرح نقش الفصوص
کتاب «شرح نقش الفصوص» ابن عربی به تألیف دکتر عبدالرضا مظاهری نیز یکی از بهترین و کاربردی ترین شرح ها بر این اثر ابن عربی است که از طریق لینک زیر می توانید به اطلاعات بیشتری در باره این اثر گرانبها دست یابید:
کتاب سه بال پرنده
مجموعه شعر «سه بال پرنده» اثر محمد پیرحیاتی نیز حال و هوایی عرفانی دارد: